هژمونی آب ترکیه کدام کشورها را به اسارت گرفت؟

قرن نو ـ گروه اقتصادی ـ نگار علی: حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، در سخنرانی خود در تاریخ 20 اردیبهشت در مجلس، از پروژههای سدسازی ترکیه به عنوان اقدامات «غیرقابل قبول» انتقاد کرد که تهدیدی برای کاهش جریان آب و آسیب زیستمحیطی به ایران و عراق است. وزیر امور خارجه گفت: «تهران باید از طریق گفت‌وگو و مذاکرات دوجانبه پرونده را پیگیری کند؛ زیرا ترکیه کنوانسیون 1997 نیویورک در مورد استفاده غیرقانونی از آب‌های فرامرزی را امضا نکرده که مانع از شکایت بین‌المللی تهران از آنکارا می‌شود.»

وی افزود: «نباید اجازه دهیم کشورهایی مانند ترکیه از نبودِ سازوکار بین‌المللی فعلی برای تغییر شرایط محیطی چه در ایران و چه در عراق استفاده کنند.»

امیرعبداللهیان گفت که در ماه‌های اخیر حداقل سه بار ـ در دو دیدار در نیویورک و تهران و طی یک تماس تلفنی ـ این موضوع را با همتای ترکیه‌ای خود در میان گذاشته و پیشنهاد تشکیل کمیسیون مشترکی برای رسیدگی به این مشکل را داده است.

وی گفت: «تیمی از کارشناسان وزارت امور خارجه و انرژی ایران در اوایل سال جاری در ترکیه مذاکره کردند و انتظار می‌رود به‌زودی یک هیئت ترکیه‌ای به ایران سفر کند.»

نقشه آب‌های فرامرزی

ارس از شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و به سمت شرق جریان می‌یابد و پیش از پیوستن به رود کورا در آذربایجان، امتداد مرزی بین چندین کشور یعنی ترکیه، آذربایجان، ایران و ارمنستان را تشکیل می‌دهد. دجله همچنین از شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و به سمت جنوب می‌ریزد تا مرزهای بین ترکیه و سوریه و بین سوریه و عراق را تشکیل دهد و سپس با فرات در عراق ادغام شود و شط‌العرب را تشکیل دهد. براساس آمار ترکیه، عراق 51 درصد در جریان آب دجله مشارکت دارد؛ درحالی‌که ترکیه چهل درصد و ایران نُه درصد سهم دارند.

سد ایلیسو ترکیه در دجله که سال گذشته افتتاح شد، نه‌تنها برای عراق بلکه برای ایران نیز خطرات زیست‌محیطی دارد و ترکیه مسئول طوفان‌های گرد و غبار در نتیجه خشکسالی است که کاهش جریان آب در دجله و فرات عامل آن است.

ترکیه با اتهامات مربوط به آب که عمدتاً توسط عراق و سوریه برای چندین دهه مطرح می‌شود، غریبه نیست و در این بین سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه با انتشار بیانیه‌ای کتبی در واکنش به این موضوع اظهار داشت: «این ادعا که سدها در ترکیه باعث ایجاد طوفان‌های شن و گرد و غبار در جغرافیای ما می‌شوند، علمی نیست.»

وی در ادامه افزود: «آفریقا و خاورمیانه منشأ واقعی گرد و غبار و طوفان‌های شن هستند که به دلیل خشکسالی، تخریب زمین، جنگل‌زدایی و بیابان‌زایی افزایش یافته و در موضوع آب‌های فرامرزی، ترکیه برای هرگونه همکاری منطقی و علمی با ایران همراه است.»

گفتنی است که یک نیروگاه برق آبی و یک سد در ارس در کشور ترکیه در حال بهره‌برداری هستند و سد سوم نیز در حال ساخت است. ترکیه همچنین در حال ساخت سدی بر روی شاخه‌ای از ارس است که 25 درصد از مخزن آن برای نیازهای آب آشامیدنی و مابقی برای مصارف آبیاری در نظر گرفته شده است.

مقامات ترکیه کمبود آب در ایران را ناشی از سوءمدیریت منابع آب می‌دانند و استدلال می‌کنند که به لطف سدهای ارس و دجله، ترکیه توانسته جریان آب را در مواقع خشکسالی به سطحی بالاتر از حد نرمال برساند و تأکید می‌کنند که ادعاهای متهمانه همکاری دوجانبه را تضعیف می‌کند.

ترک‌ها استدلال می‌کنند که ایران نتوانسته نگرانی مشابهی را برای همسایگان خود نشان دهد؛ برای مثال، به کاهش قابل‌توجه جریان رودخانه کرخه به عراق به دلیل سدهای بالادست ایران اشاره می‌کنند.

در سال‌های اخیر، مقامات کشور با انتقال آب از زاب کوچک و همچنین منحرف کردن آب‌های رودخانه سیروان به دنبال احیای دریاچه روبه‌مرگ ارومیه بوده‌اند. در سمت عراق، سطح آب در زاب کوچک هشتاد درصد و در سیروان 85 درصد کاهش یافته است.

در سال 2020، مقامات اقلیم کردستان گزارش دادند که جریان زاب کوچک که سد دوکان را تغذیه می‌کند و صد هزار نفر از مردم به آب آن وابسته هستند، به‌طور کامل قطع شده و در این بین نارضایتی مقامات اقلیم کردستان در حالی است که هر دو رودخانه از ایران سرچشمه می‌گیرند و در نتیجه فعالیت‌های آبی مقامات ایرانی مشروع است.

شایان ذکر است که مقامات ترکیه و ایران هر سه ماه یک‌بار برای اندازه‌گیری مشترک جریان آب از ترکیه به ایران در سه ایستگاه جداگانه ملاقات می‌کنند؛ رویه‌ای براساس پروتکلی که در سال 1955 امضا شد.

سدسازی در ترکیه

طی پنجاه سال گذشته، شرکت دولتی هیدرولیک ترکیه به عنوان بخشی از پروژه چند میلیارد دلاری آناتولی جنوب شرقی (GAP) 22 سد و نوزده نیروگاه برق آبی بر روی رودخانه‌های دجله و فرات ساخته است.

تأثیر GAP بر رودخانه‌های پایین‌دست، بخش‌های وسیعی از سوریه و عراق را در خشکسالی شدید قرار داده است.

در طول دو دهه گذشته، DSI همچنین بر روی رودخانه‌های کورا و ارس سدسازی کرده است. در کورا، DSI در حال پیگیری طرح جامع پروژه کورا است که با هدف افزایش اراضی آبی در استان اردهان، نزدیک مرز با گرجستان، از سه هزار به 51 هزار هکتار راه‌اندازی شده است. همان‌طور که در نقشه زیر نشان داده شده، این طرح پنج سد بزرگ را در امتداد کورا پیش‌بینی می‌کند. سد بشیککایا انتظار می‌رود که بزرگ‌ترین سد بالادست کورا با 107 متر و ظرفیت حمل 211.6 میلیون مترمکعب باشد. این امر به‌ویژه در میان فعالان محلی و پایین‌دست آذربایجان نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است.

سدسازی بر روی کورا و ارس و تنش‌های آبی در قفقاز

در میان بسیاری از تهدیدات دیگر، تغییرات آب‌وهوای جهانی، نویدبخش تغییرات بی‌سابقه آب در قفقاز جنوبی است. این منطقه با بارندگی‌های نامنظم و ذوب برف مواجه است که منابع شرب، تولیدات کشاورزی و تولید برق آبی را به خطر می‌اندازد.

این منطقه بخش عمده‌ای از آب شیرین خود را از رودخانه‌های فرامرزی کورا و ارس دریافت می‌کند که هر دو از ترکیه سرچشمه می‌گیرند و به قفقاز می‌ریزند. ترکیه به‌عنوان بالادست‌ترین بازیگر، با ساختن سدهایی به تغییرات آب ناشی از آب‌وهوا واکنش نشان داده که می‌تواند تا حد ممکن منبع آب را قبل از خروج از مرزهایش جذب کند. توسعه این سد به هزینه مصرف‌کنندگان پایین‌دست آب در قفقاز تمام می‌شود.

5965